Konwersatorium „Dociekania semantyczne”

Streszczenie

Celem mojego referatu jest porównanie znaczeń dwu ważnych słów: «wolność» w języku polskim i «свобода» w ukraińskim. Różnice w rozwoju semantycznym identycznych określeń w językach pokrewnych są intensywnie badane we współczesnej semazjologii porównawczej. Przedmiotem mojej analizy będzie również poszukiwanie pokrewnych znaczeń nazw «wolność» w języku polskim i «свобода» w ukraińskim, a także uczuć związanych z tymi słowami w obu językach.

Streszczenie

Bibliografia

Większość języków narodowych uczestniczy w kontaktach językowych, co w praktyce oznacza ich wzajemne oddziaływanie oraz wzmożony proces przyjmowania zapożyczeń do systemu języka. W obecnych czasach globalnej komunikacji procesy te rodzą często obawy o nadmierne oddziaływanie na język narodowy w kontekście dorobku swojej kultury. Na ile ten wpływ jest istotny, będę starała się dowiedzieć, analizując pokrótce grupę terminów w formie metafor zawierających komponent koloru. Specyfika tego materiału polega na tym, że takie jednostki językowe łączą w sobie cechy dwóch podsystemów języka – terminy (jako elementy bazowe subjęzyków specjalistycznych) oraz metafory – jako elementy języka ogólnoliterackiego. Motyw koloru w roli nośnika metafory jest często wykorzystywany w terminologii ekonomicznej, co pokazują prowadzone badania własne nad tą grupą terminów w języku rosyjskim, polskim i angielskim. Powodem tego jest to, że konotacje związane z określonymi kolorami są uzupełnieniem informacji zawartej w terminie oraz są w dużym stopniu uwarunkowane kulturowo. Dlatego celem tej krótkiej analizy będzie ocena, czy zastosowany w poszczególnych terminach komponent koloru może być właściwie odczytywany zarówno w określonym kontekście specjalistycznym, jak i kulturowym.

Bańczyk Emilia, O roli języka w kształtowaniu tożsamości młodego pokolenia, „Postscriptum Polonistyczne” 1 (23)/2019, s. XX–XX.
Bielak Marlena, Urbaniak Artur, Analiza dyskursu politycznego w kontekście wypierania komunikatora z prawidłowo funkcjonującego środowiska kulturowo-językowo-komunikacyjnego, [w:] W poszukiwaniu tożsamości językowej, red. A. Hau, M. Trendowicz, t. V, Gdańsk 2021, s. 13–27.
Blue chip, Kariera w Finansach, 28.12.2018, https://www.karierawfinansach.pl/baza-wiedzy/slownik-pojec/blue-chip-co-oznacza-pojecie-blue-chip [dostęp: 30.03.2022].
Fairclough Norman, Discourse and social change, Cambridge 1992.
Gajda Stanisław, Metafora w dyskursie naukowym, „Studia Litteraria Polono-Slavica” 8/2008, s. 29–42.
Hodge Robert, Kress Gunther, Social semiotics, New York 1988. Jakobson Roman, W poszukiwaniu istoty języka, wybór pism, t. 1, wybór, redakcja naukowa i wstęp M.R. Mayenowa, Warszawa 1989.
Krąpiec Mieczysław A., Język i świat realny, Lublin 1995.
Krąpiec Mieczysław A., Teatr jako sposób życia człowieka, „Człowiek w kulturze” 12, 1999, s. 3-11.
Martinet André, Diffusion of language and structural linguistics, „Romance philology” № 1, vol. 6/1952, s. 5–13.
Mączyńska Elżbieta, Czym jest „Czarny Łabędź”?, „Gazeta SGH. Życie uczelni”, 20.05.2020, https://gazeta.sgh.waw.pl/po-prostu-ekonomia/czym-jest-czarny-labedz [dostęp: 30.03.2022].
W biznesie czym jest biały rycerz?, Netinbbag.com, https://www.netinbag.com/pl/business/in-business-what-is-a-white-knight.html [dostęp: 30.03.2022].
Wierzbicka Anna, Język–umysł–kultura, Warszawa 1999.
Wojaczek Ewa, Wyrażenia i zwroty językowe o charakterze frazeologizmów z kolorem białym i czarnym w języku polskim i niemieckim jako wyraz sposobu postrzegania rzeczywistości przez dany krąg kulturowy, [w:] W poszukiwaniu tożsamości językowej, red. A. Hau, M. Trendowicz, t. 5, Gdańsk 2021.
Калита Инна, Очерки по компаративной фразеологии. Серая политра в национальных картинах мира русских, белорусов и чехов, Москва 2016.
Кербер Елена Владимировна, Костерина Юлия Евгеньевна, Цветовая метафора в англоязычной экономической терминологии, „Филологические науки. Вопросы теории и практики” 6(72), ч. 1, Тамбов 2017, s. 89– 91.
Крысин Леонид Петрович, Русский литературный язык на рубеже веков, „Русская речь” 1/2000.

Streszczenie

Bibliografia

W referacie omówiona zostanie część projektu „Choroba w ujęciu semantyki ramowej”, dotyczącego choroby jako kategorii pojęciowej we współczesnej polszczyźnie. Przedstawione zostaną przede wszystkim wyniki badania przeprowadzonego w 2022 r. w ramach mikrograntu IDUB (były to ankieta i wywiady indywidualne).
W ankiecie w zadaniu 1. badani oceniali na skali (1-5) poprawność zdań typu „X to choroba”, gdzie w miejsce X wstawiane były nazwy różnych zjawisk (dolegliwości) fizycznych i psychicznych, typu: grypa, depresja, bezsenność, skaleczenie, stres, niedowład ręki.
Zadanie 2. polegało na dopasowaniu schematów składniowych (typu: ktoś choruje na_, ktoś ma_, ktoś zachorował na_) do nazw wybranych zjawisk z zadania 1. Badani mogli także komentować oba zadania (m.in. uzasadnić, dlaczego nie nazwaliby danego zjawiska chorobą). Scenariusz wywiadów uwzględniał m.in. sformułowanie potocznej definicji choroby i określenie cech odróżniających chorobę od nie-choroby.
Wyniki badania potwierdzają tezę, że ‘choroba’ jest kategorią o strukturze prototypowej: ma obszar centralny (z typowym scenariuszem) i nieostre granice, wnikające w obręb kategorii sąsiednich (takich jak: ‘niepełnosprawność’, ‘uraz’ czy ‘dyskomfort fizyczny’). Wyniki te zestawione zostaną z definicjami słownikowymi podstawowych jednostek odnoszących się do choroby w polszczyźnie (chory, chorować i choroba) oraz z opracowaniem na temat kategorii DISEASE dla języka angielskiego (Wright 2007).

Kleiber G., 2003, Semantyka prototypu. Kategorie i znaczenie leksykalne, tłum. B. Ligara, Kraków.
Libura M., Libura A., Bechler P., 2015, Obraz niezakaźnych chorób przewlekłych w dyskursie potocznym i prasowym na przykładzie chorób reumatycznych i łuszczycy, [w:] Konstruktywni. Zdrowie, aktywność i zdolność do pracy, red. B. Samoliński, F. Raciborski, J. Gołąb, Warszawa, s. 271–318.
Tokarski R., 2006, Pola znaczeniowe i ramy interpretacyjne – dwa spojrzenia na język, „LingVaria”1, s. 35-46.
Wright H.G., 2007, Means, Ends and Medical Care, Springer, Dordrecht.

Streszczenie

Przedmiotem analizy będą wyekscerpowane ze Słownika języka polskiego pod redakcją J. Karłowicza, A.A. Kryńskiego, W. Niedźwiedzkiego nazwy naczyń związane z alkoholem. Celem referatu jest analiza – zgodnie z metodologią analizy polowej leksyki – ponad 190 nazw naczyń związanych z alkoholem występujących w słowniku warszawskim. W pierwszej części referatu omówię zebrany materiał z podziałem na kategorie naczyń, uwzględnieniem ich pochodzenia, zwróceniem uwagi na synonimię, zgrubienia i liczne zdrobnienia, zaś w drugiej – skupię się na podziale na pola, które można wyodrębnić wśród nazw naczyń związanych z alkoholem.

Streszczenie

Bibliografia

Dwuczłonowość nazwisk podhalańskich jest zjawiskiem wyjątkowym, polega ona bowiem na zestawieniu oficjalnego nazwiska rodowego z przydomkiem, co najpełniej ilustruje komentarz Krzysztofa Trebuni Tutki: „Górale sie pisom i nazywają. Pisom sie, jak ich rodzice zapisali w księdze parafialnej i w urzędzie stanu cywilnego, a nazywajom, jak ojców nazywali” (Trebunia Tutka, za Kuraś 2021: 1). Tego typu antroponimy, występujące nie tylko w obrębie Skalnego Podhala lecz także na terenach położonych nieco dalej od Zakopanego i przylegających mu miejscowości (tzw. Niżne Podhale, por. Krzeptowska Jasinek i Krzeptowski Jasinek 1998) stanowią doskonały przedmiot badań z zakresu językoznawstwa kognitywnego, ponieważ to właśnie w nazwach dwuczłonowych nazwisk często manifestują się konceptualizacje, które obejmują różnorakie aspekty doświadczenia mentalnego, miedzy innymi (i) utrwalone konceptualizacje, (ii) doświadczenia sensoryczne i emocjonalne, czy (iii) „pełne rozumienie fizycznego (…), społecznego i kulturowego kontekstu” (Langacker 2005: 11, także Langacker 2008). Proponowana w niniejszej prezentacji analiza wybranych nazwisk podhalańskich może okazać się także interesująca z punktu widzenia etnolingwistyki kognitywnej (Bartmiński 2009), ponieważ stanowi istotny wkład w rekonstrukcję językowego obrazu świata, będącego „zwerbalizowaną interpretacja rzeczywistości dającą się ująć w postaci zespołu sądów o świecie” (Bartmiński 2007: 12).

Bartmiński, Jerzy, 2007, Językowe podstawy obrazu świata, Lublin: Wydawnictwo UMCS.
Bartmiński, Jerzy, 2009, Aspects of Cognitive Ethnolinguistics, London/Oakville: Equinox.
Krzeptowska Jasinek, Maria, Józef Krzeptowski Jasinek, 1998, Genealogia rodów sołtysich na Podhalu. Kościelisko-Nędzówka : Krzeptowscy.
Kuraś, Bartłomiej, 2021, Skąd Trebunie wzięły Tutki, a Karpiele Bułecki? Co znaczy „Curuś’? Rozszyfrowujemy słynne podhalańskie nazwiska. Słówka. Magazyn o języku (Wyborcza.pl). https://wyborcza.pl/7,175991,27433118,skad-trebunie-wziely-tutki-a-karpiele-bulecki rozszyfrowujemy.html?token=mDx2FOwO0kc9h9l8cJ2zj0htqAROeq0d9eDIRiKtiOT0UWBo5FO-2_-7c97cBcUX
Langacker, Ronald, 2005, Wykłady z gramatyki kognitywnej, red. Henryk Kardela, Przemysław Łozowski. Lublin: UMCS.
Langacker, Ronald, 2008, Cognitive Grammar. A Basic Introduction, Oxford: Oxford University Press.

Streszczenie

Bibliografia

W pierwszej części referatu odnoszę się do cech definicyjnych terminu metonimia, jednocześnie sygnalizując rozbieżności metodologiczne między teoriami językoznawczymi, istotne z perspektywy moich rozważań. Następnie koncentruję się na konceptualnym podłożu metonimii językowej, wskazując na jego prototypowy charakter. Trzecią, a zarazem ostatnią, część wystąpienia poświęcam analizie wyekscerpowanych z tekstów z zakresu współczesnej polszczyzny wyrażeń o charakterze metonimicznym, które zestawiam z przedstawionymi na początku założeniami teoretycznymi. Celem tego działania jest wskazanie najistotniejszych problemów badawczych, jakie ujawniają się przy uważnej obserwacji metonimii językowej o podłożu konceptualnym.
Przyglądam się też innym przestrzeniom, które mogą być wykorzystane w dalszych poszukiwaniach – mam tu na uwadze poetykę kognitywną i teorię mechanizmów zmiany znaczeniowej. W końcowych wnioskach zauważam, że przeprowadzone analizy pozwalają wyeksponować pragmatyczny i kontekstowy charakter metonimii językowej, co – jak sądzę – czyni ją potencjalnie przydatnym narzędziem zorientowanych kognitywnie i dyskursywnie badań językoznawczych.

Barcelona, A. (2011). Reviewing the properties and prototype structure of metonymy. W: Benczes R., Barcelona A., & Ruiz de Mendoza Ibáñez F. J. (red.) Defining metonymy in cognitive linguistics: Toward a consensus view. Amsterdam: John Benjamins, 61-88.
Bierwiaczonek, B. (2013). Metonymy in pragmatics. W: Metonymy in Language, Thought and Brain. Sheffield: Equinox Publishing Ltd.
Dróżdż, G. (2014). The development of the theory of metonymy in cognitive linguistics. Linguistica Silesiana, 35, 119-151.
Koch, P. (1999). Frame and contiguity. W: Panther K. U., Radden G. (red.), Metonymy in Language and Thought. Amsterdam, Philadelphia: John Benjamins, 17-59.
Koch, P. (2012). The pervasiveness of contiguity and metonymy in semantic change. W: Allan K., Robinson J. A. (red.), Current methods in historical semantics. Berlin: De Gruyter Mouton, 259-311.
Langacker R. (2013). Essentials of Cognitive Grammar. New York: Oxford University Press.
Panther, K. U., Thornburg, L. (2017). Metaphor and metonymy in Language and Thought: A Cognitive Linguistic Approach. Synthesis Philosofica, 64, 271-294.
Paradis, C. (2017). Metonymization. A key mechanism in language change. W: Benczes, R., Barcelona Sánchez, A. & Ruiz de Mendoza Ibáñez, F. J. (Eds.) Defining Metonymy in Cognitive Linguistics: Towards a Consensus View. Amsterdam: John Benjamins Publishing Company.
Stalmaszczyk, P. (2021), Szkice z metodologii językoznawstwa i filozofii języka. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
Stalmaszczyk, P. (2021). Język i językoznawstwo w przestrzeni paradygmatów. W: Stalmaszczyk, P. (red.) Język(i) w czasie i przestrzeni. Łódź: Wydawnictwa Uniwersytetu Łódzkiego Traugott, E. C. (2017). Semantic Change. Artykuł dostępny on-line: doi.org/10.1093/acrefore/9780199384655.013.323

Streszczenie

Zestawienie i porównanie w trzech językach pól leksykalno-semantycznych skupionych wokół jednostek: pol. patriotyzm, ukr. патріотизм i ang. patriotism ma na celu porównawcze ukazanie zawartości i zakresu tych pól. Tło prowadzonych rozważań stanowi historia kształtowania się znaczeń leksemów odnoszących się do uczuć patriotycznych w analizowanych językach.

Streszczenie

Przedmiotem analizy będą wyekscerpowane z dramatu Róża wyrażenia syntagmatyczne, w których utrwalono obraz kobiet. Badanie obejmie kilka najbardziej reprezentatywnych egzemplifikacji, które wyróżniają się szczególnie ze względu na rozterki ideowe epoki. Celem referatu jest próba określenia, w jaki sposób Stefan Żeromski ukazuje bohaterki dramatu, aby – na tle jego całej twórczości – zbadać ewolucję żeńskiego wizerunku, a jednocześnie odnieść ją do obrazu kobiety utrwalonego w literaturze polskiej przełomu XIX i XX wieku. Istotny będzie zatem kontekst społeczno-kulturowy tego okresu.

Materiał językowy wymaga obserwacji pod kątem presupozycji (w ujęciu
G. Strawsona) umożliwiającej odnotowanie większej liczby znaczeń. Dramat stanowi językoznawcze wyzwanie ze względu na bardzo wysoką świadomość językową twórcy. Ten fakt decyduje o konieczności oparcia referatu na dotychczasowych ustaleniach badaczy języka twórczości Stefana Żeromskiego (takich jak: Kwiryna i Ryszard Handkowie, Stanisław Papierkowski). Analiza pozwoli odpowiedzieć na pytanie, jakie cechy i funkcje „nowoczesnych”
(i nie tylko) kobiet wyłaniają się z modernistycznego dramatu.

Streszczenie

Dawniej w Warszawie płynęło ok. 40 rzek i strumieni. Do dzisiejszych czasów przetrwało zaledwie kilka: część skanalizowano, inne wyschły lub zostały zasypane.

Celem analizy jest pokazanie nazw dawnych i istniejących współcześnie warszawskich rzek: sporządzenie ich klasyfikacji ze względu na etymologię, czas powstania i budowę słowotwórczą. Udzielona zostanie odpowiedź na pytanie, czy hydronimy odnoszące się do nieistniejących dziś obiektów funkcjonują we współczesnej toponimii stolicy.

Materiałem poddanym analizie są nazwy 23 rzek, co daje w efekcie 34 hydronimy, ponieważ niektóre rzeki mają lub miały kilka nazw. Nie są to wszystkie warszawskie rzeki, tylko te, które zostały poświadczone w źródłach.

Streszczenie

Referat stanowi kontynuację refleksji semantycznych prowadzonych w ramach pracy nad monografią poświęconą rozumieniu pojęcia EMPATIA we współczesnej polszczyźnie. Jego celem szczegółowym jest przyjrzenie się sposobom użycia (tj. wybranym znaczeniom, kolokacjom i konotacjom, które można wyczytać z tekstów) rzeczownika czułość w znaczeniach odnoszących się do charakterystyki osoby lub jej zachowania. Rzeczownik ten należy bowiem do jednostek wykazujących pewne semantyczne podobieństwo względem słowa empatia, choć nie jest zarazem jego synonimem absolutnym. Za istotny współczesny kontekst rozumienia słów czuły i czułość należy uznać mowę noblowską Olgi Tokarczuk zatytułowaną Czuły narrator. Wykład Tokarczuk daje wgląd w swoiste dla noblistki rozumienie pojęcia CZUŁOŚCI, które zestawione jest z danymi reprezentującymi polszczyznę ogólną, zaczerpniętymi z Narodowego Korpusu Języka Polskiego.

W referacie analizuję typowe połączenia wyrazowe (stabilne kolokacje), w których występuje rzeczownik czułość (w mniejszym zakresie – plurale tantum czułości) w celu stwierdzenia, jak polszczyzna konceptualizuje zachowaniowe przejawy czułości (zarówno werbalne, jak i niewerbalne), a także jak ukazywane jest i wartościowane przeżycie czułości z perspektywy jej subiektu i obiektu. Wskazuję także językowo-kulturowy wzorzec prototypowy czułości w postaci postawy rodziców względem (małego) dziecka. Zawarta w polskim obrazie czułości charakterystyka jej obiektu jako osoby słabej, kruchej i potrzebującej ochrony zauważalna jest także w koncepcji czułości Tokarczuk. Przegląd sposobów używania słowa czułość przez Tokarczuk pokazuje również, że jest ono dla pisarki zakresowo szersze niż empatia – nazywa bowiem umiejętność zauważania podobieństw i współzależności między różnymi bytami pojawiającymi się w literackim universum (w tym pozaludzkimi i nieożywionymi) i przekraczania granic indywidualnych, subiektywnych doświadczeń tak, aby literatura umożliwiała doświadczanie świata żywego, żyjącego, powiązanego ze sobą, współpracującego i współzależnego (Tokarczuk 2020: 288).

Streszczenie

Bibliografia

Celem referatu jest wprowadzenie do kognitywnej teorii metafory i metonimii (zob. np. Lakoff, Johnson 1980/1988; Lakoff, Kövecses 1987; Radden, Kövecses 2007; Pragglejaz Group 2007; Kövecses i in. 2015; Kövecses i in. 2019) i wskazanie – na przykładzie próbki analiz językowej konceptualizacji przeżyć w rodzaju złości utrwalonej w polszczyźnie – możliwości rozwoju tej teorii oraz jej ograniczeń w związku z jej rozszerzeniem o badania ilościowe, korpusowe i porównawcze.

Kövecses i in. 2015, Anger metaphors across languages: A cognitive linguistic perspective, [w:] R. Heredia, A. Cieslicka (red.), Bilingual Figurative Language Processing, Cambridge, New York: CUP, s. 341-367.
Kövecses i in. 2019, The lexical vs. the corpus-based method in the study of metaphor, [w:] M. Bolognesi, M. Brdar, K. Despot (red.), Metaphor and metonymy in the digital age: Theory and methods for building repositories of figurative language, Amsterdam & Philadelphia: John Benjamins, s. 149-173.
Lakoff G., Johnson M., 1980/1988, Metafory w naszym życiu, tłum. T. P. Krzeszowski, Warszawa: PIW.
Lakoff, G., Kövecses, Z., 1987, The cognitive model of anger inherent in American English, [w:] D. Holland, N. Quinn (red.), Cultural models in language and thought, Cambridge: CUP, s.195-221.
Pragglejaz Group, 2007, MIP: A method for identifying metaphorically used words in discourse. „Metaphor and Symbol” 22 (1), s. 1-39.
Radden G., Kövecses Z., 2007, Towards a theory of metonymy, [w:] V. Evans, B. Bergen, J. Zinken (red.), The Cognitive Linguistics Reader, London: Equinox, s. 335-359.

Streszczenie

Bibliografia

Referat ma na celu pokazanie, w jaki sposób w oparciu o Langackerowski model komunikacyjny można opisać znaczenie okazjonalnych struktur słowotwórczych, które mówiący utworzył i wykorzystał w tzw. zdarzeniu użycia językowego. Autorka zwraca uwagę na rolę tego typu zindywidualizowanych, nieskonwencjonalizowanych jednostek symbolicznych w przekazywaniu rozmaitych treści w określonej sytuacji mownej, na sposób ich ujęcia, wyrażanie intencji nadawcy, jego punktu widzenia i ocen, a także ukryte lub jawne oddziaływanie na odbiorcę. Znaczenie nowego wyrażenia, które polaryzuje się w wypowiedzi, oglądane jest też z perspektywy różnego typu kontekstów.

Langacker R.W., 1987, Foundations of cognitive  grammar. Volume  I.  Theoretical prerequisites, Stanford.

Langacker R.W, 1991, Concept, Image, and Symbol. The Cognitive Basis of Grammar, Berlin–New York.

Langacker R.W., 2009, Gramatyka kognitywna. Wprowadzenie, red. E.Tabakowska, Buchta M., Kraków.

Tabakowska E., 2002, Nowe myślenie paradygmatyczne w językoznawstwie: znaczenie jest kontekstem, [w:] Konteksty kulturowe w dyskursie edukacyjnym, Kraków, s. 37–48.

Waszakowa K., 2020, 
Wieloaspektowość pojęcia 
konceptualizacja w gramatyce
R. Langackera (spojrzenie z perspektywy użytkownika terminologii kognitywnej), „LingVaria” XV, 1 (29), s. 9–30; journals.akademicka.pl/lv/article/view/1020